Kürşad Derinkuyu
Türk Hava Kurumu Üniversitesi,
İşletme Fakültesi Enerji Piyasaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü
Bilindiği üzere elektrik kömür, doğalgaz, petrol, nükleer, hidrolik ve yenilenebilir gibi değişik enerji kaynaklarından temin edilebilmektedir. Bu kaynaklar üzerine inşa edilen santraller ise farklı karakteristik özelliklere sahiptir. Fiyat sinyallerini incelerken, sadece yatırım gerekliliğine değil ama aynı zamanda hangi kaynağa yatırım yapılması gerektiğine de dikkat etmeliyiz.
Sermaye maliyeti açısından, hidrolik ve nükleer yüksek seviyede, kömür ve yenilenebilir orta seviyede, doğalgaz ve petrol ise düşük seviyededir. Ancak değişken ve işletim maliyetleri açısından ise doğalgaz ve petrol yüksek maliyete sahip iken diğerleri daha iyi performans gösterebilmektedir. Bir diğer yatırım kararını etkileyen unsur inşaat süresidir ki burada da hidrolik, kömür ve nükleer santral kurulumu uzun süreç alırken diğerleri daha hızlı yapılabilmektedir. İşletime geçtikten sonraki üretim esnekliklerine baktığımızda ise yenilenebilir ve nükleerin esnek bir üretiminin olmadığını görüyoruz. Ani üretim ihtiyaçlarına en hızlı cevap hidroliklerle verilebilmektedir. Sonrasında doğalgaz ve petrolü ve nihayetinde kömürü sayabiliriz.
Bu kaynaklardan hidrolik, yenilenebilir ve kömür (linyit) ülkemizde bol miktarda bulunurken, doğalgaz ve petrolde dışa bağımlılık vardır. Diğer yandan hidrolik ve yenilenebilir ancak bulundukları yerde inşa edilebiliyorken, doğalgazın alan sınırlaması çok yoktur. Yatırımcılar ayrıca bu kaynakların gün öncesi referans elektrik piyasasındaki performanslarını da incelemelidir. Aşağıdaki tablo her bir kaynak çeşidinin ürettiği elektriğinin (saatlik bazda) 2012 ve 2013 yıllarındaki piyasa değerini göstermektedir. (Tablo hakkında teknik bilgiler yazarda mevcuttur.) İşletim esnekliği ve değişken maliyetler, üretim zamanlamasını etkilemiş ve tablodaki sonuçlara yol açmıştır.
Enerji kaynaklarının yukarıdaki özelliklerini göze aldığımızda, fiyat sinyallerinin yatırıma dönüşmesi konusunda bazı öneriler ortaya koyabiliriz:
• Ortalama fiyatların artışı, birincil olarak genel arz eksikliğine ikincil olarak değişken maliyet artışına işaret eder ki hem baz kabul edilen santral kurulu gücünün artırılması hem de değişken maliyet analizinin yapılarak tedbir alınması gerekir.
• Fiyatlarda standart sapmanın artması, üretimde esnekliğin azaldığına işaret eder ki, esnek işletim yeteneğine sahip santral sayısının artırılması gerekir.
• Negatif çarpıklığın (skewness) artması yenilebilir ve nükleer gibi kaynakların fazlalığına işaret eder. Pozitif çarpıklığın artması ise petrol ve dizel gibi kaynakların az kullanıldığını gösterir.
• Basıklığın (kurtosis) artması, pozitif çarpıklıkla birlikte arz güvenliğinin tehlikede olduğunu gösterir. Kaynaklarda dışa bağımlılığı azaltmakta veya çeşitlendirmekte fayda vardır. Bir diğer tedbir ise çevre ülkelerle ortak iletim hat kapasitesinin artırılmasıdır.
• Gün öncesi ve dengeleyici piyasalar arasındaki fiyat farkının artması, üretim ve tüketim tarafındaki belirsizliğin arttığına delalet eder. Ek düzenleyici müdahalelere ihtiyaç duyulur.
Yatırımcıların bu temel önerilerden farklı hareket etmesi, fiyat sinyallerinin eksik yorumlandığına yahut başka bileşenlerin devreye girdiğine işaret eder. Mevcut fiyat gidişatı ve hâlihazırdaki yatırım kararları dikkate alınarak, yatırımcıların piyasa hakkındaki ortak görüşü ortaya çıkartılabilir. Mesela;
• Kısa inşaat süreli santrallerin artışı piyasada ve regülasyon mekanizmasındaki belirsizliğe işaret eder. • İletim hattı kısıtları, tüketimin fazla olduğu bölgede doğalgaz santrallerinin artışını tetikler. • Uzun inşaat süreli hidrolik ve kömür santrallerinin artışı ülke ekonomisine olan güven artışını ve dolayısıyla finansman sorunlarının azaldığını gösterir.
Görüldüğü üzere her bir enerji kaynağının farklı özelliğinden ötürü, piyasa koşulları ve tüketim davranışları göze alınarak belli bir oranda kurulu güce katkıda bulunması gerekir. Bu oranın tutturulması düzenleyici kurumların görevidir.
