Fatih Teoman KAYA
Enerji Uzmanı-EPDK
Gün İçi Piyasası Ne Değildir, Nedir?
Gün içi piyasası (GİP), kapı kapanış zamanına kadar elektrik enerjisi ticaretinin yapıldığı organize toptan elektrik piyasasıdır. Kapı kapanış zamanı da fiziksel teslimatın iki saat öncesidir.
GİP, gerçek zamanlı piyasa (GZP) değildir. GZP veya Türkiye’deki adıyla dengeleme güç piyasası ayrı şey, GİP ayrı şey. GZP, son anda Sistem Operatörünün elektrik alıp satmasına dayanan, Sistem Operatörünün yük alma yönünde monopson, yük atma yönünde monopol olduğu bir piyasa. [Sistemde enerji açığı olması durumunda piyasanın tek alıcısı (Sistem Operatörü) ve çok sayıda satıcısı, sistemde enerji fazlası olması durumunda piyasanın tek satıcısı (Sistem Operatörü) ve çok sayıca alıcısı vardır. Bu alıcılar ve satıcılar, dengeleme birim(ler)i sahibi piyasa katılımcılarıdır.] Ama GİP, gerçek zamandan önce son çıkış, son “gerçek” piyasa.*
GİP, gün öncesi piyasası (GÖP) ile GZP arasında yeni bir spot piyasa olacak. (GZP’nin gerçek anlamda bir spot piyasa olup olmadığını tartışarak birbirimizi kırmayalım şimdilik.)
GİP, GÖP’le birlikte açılabilir, GÖP’ten makul bir süre sonra ve GZP’den makul bir süre önce de açılabilir. Ama bizim benimsediğimiz hali GÖP’ten sonra açılması çünkü GÖP’teki hacmin artması orada sağlıklı referans fiyatların belirlenmesi için daha iyi olabilir. GİP, GÖP’le aynı anda açılırsa GÖP’ün hacmini azaltabilir.
GİP’te teklifler saate değil kontrata verilir. Her bir kontrat belirli bir zaman dilimi için 0.1 MWh’lik enerji miktarını gösteren bir sözleşmedir. “Kontrat da neymiş, icat çıkarmayın” diyenler olabilir. Ama GÖP’te saate teklif verme mantığı doğrudur zira siz bir saatte şu kadar almak, bu kadar satmak istiyorum, dersiniz. Saatlik teklifler zaten sadece bir saati içerir ama blok da olsa fark etmez, şu saatler için şu kadar almak veya satmak istiyorum dersiniz. GİP’te durum biraz farklı. Yarın saat 14 için bugün saat 18.00’dan yarın saat 12.00’a kadar (12.00 dahil değil) alım satım yapabilirsiniz. Bu durumda siz saat için teklif vermezsiniz, saate ait kontrat için teklif verirsiniz. Yani bugün akşam yarın saat 14 için 100 kontrat alırsınız, çünkü yarın sıcaklık artacak dersiniz ama yarın sabah durum tam tersine dönünce saat 14 için 150 kontrat satarsınız ve böylece toplamda saat 14 için 5 MWh satmış olursunuz. Aynı saat için defalarca kontrat alıp satarak çok sayıda işlem yapabilirsiniz.
GİP, sürekli ticaret yöntemiyle çalışan bir piyasadır. GİP, bir açılacak ve inşallah devletimiz yaşadığı sürece kapanmayacak. GİP, saat 18.00’da ertesi günün saatleri için açılır, yani GÖP gibi açılıp kapanan bir piyasa değildir. Bir saatin kontratı o saatten iki saat önce kapatılır, yani saat 14 için saat 12.00’ı vurana dek ticaret yapılabilir, saat tam 12.00’da saat 14’ün kontratı artık devre dışı olur. Kapı kapanış zamanı şimdilik gerçek zamanın iki saat öncesi ama Avrupa’da bu süre bazı piyasalarda 45 dakika, bizim de hedefimiz bu.
Saat tam 18.00’ı vurduğunda saat 20’nin kontratı kapatılır, yani artık işlem yapılabilecek en yakın saat, saat 21 olur. Saat 21, 22 ve 23 bugün için açık durumda ve ertesi günün 24 saati için kontratlar açık olduğu için saat 18.00’dan saat 19.00’a kadar (19.00 dahil değil) 27 saatin kontratı açık olur. Saat 17.00’dan saat 18.00’a kadar (18.00 dahil değil) saat 20, 21, 22 ve 23’ün kontratları olmak üzere 4 saatin kontratı açık olur. Dolayısıyla, GİP’te en az 4, en çok 27 saat için ticaret yapılabilir.
Bir kontrata verilen teklif askıya alınmadığı veya iptal edilmediği sürece geçerli olur ve ilgili kontrat için kapı kapanınca teklif de hayatını kaybeder.
Teklifler
- İptal edilebilir: Henüz eşleşmemiş tekliflerinizi iptal edebilirsiniz.
- Güncellenebilir: Henüz eşleşmemiş tekliflerinizin fiyatını veya miktarını değiştirebilirsiniz.
- Süreyle verilebilir: Teklifim şu ana kadar geçerli olsun, diyebilirsiniz. Örneğin, bugün saat 19’da yarının puant saatleri için bir blok alış teklifi verebilir ve yarın saat 11’e kadar geçerli olsun, saat 11’de duruma bir daha bakayım, diyebilirsiniz.
- Askıya alınabilir: Verdiğiniz bir teklifi askıya alabilirsiniz, yani pasif duruma getirebilirsiniz.
Saatlik teklifler bölünebilir ama blok teklifler bölünemez. Buradaki blok, GÖP’teki bloktan farklı olarak bir saatlik de verilebilir. Aslında blok demek “teklifimi bölme” demektir. Blok teklif, ya hep ya hiç (YHYH) teklifidir. Yani saatlik teklifler kısmen eşleşebilir ama blok teklifler ya tamamen eşleşir ya hiç eşleşmez. Saatlik teklifte tamamını eşle veya yok et (TEYE) seçeneğinin kullanılması durumunda teklif, teklif defterinde yer almadan, sunulduğu anda ya tamamen eşleşir ya da yok edilir. Saatlik teklif için olanı eşle ve yok et (OEYE) seçeneğinin kullanılması durumunda teklif, teklif defterinde yer almadan, sunulduğu anda uygun olan mevcut tekliflerle eşleşir ve yok edilir.
TEYE denmiş saatlik teklif, blok teklifin anlık halidir, değil mi? Saat 17.10’da 80 lotluk saat 20 için blok teklif verirsiniz, saat 18.00’a kadar ya tam eşleşir ya hiç eşleşmez. Saat 17.10’da 80 lotluk saat 20 için saatlik teklif verirsiniz ve TEYE dersiniz, o anda ya tam eşleşir ya hiç eşleşmez. Saat 17.10’da 80 lotluk saat 20 için saatlik teklif verirsiniz ve OEYE dersiniz, o anda x ∈ [0, 80] olmak üzere x lot eşleşir. (Blok teklif için TEYE ve OEYE seçenekleri olmaz bittabi.)
Tamamını eşle veya yok et, fill or kill (FoK); olanı eşle ve yok et, immediate or cancel (IoC) veya fill and kill (FaK); ya hep ya hiç, all or none (AoN) olarak bilinir Amerikancada.
Teklif defterinde kontratlara sunulan en iyi teklifler listelenir. En iyi teklif, alış için en yüksek fiyatlı, satış içinse en düşük fiyatlı teklifi ifade eder. Saatlik kontratlar ile blok kontratlar ayrı teklif defterlerinde tutulur ve blok kontratlara sunulan teklifler, saatlik kontratlara sunulan tekliflerle eşleşmez.
Bir kontrat için sunulan satış teklifleri artan fiyata, alış teklifleri azalan fiyata göre sıralanır. Aynı tipte ve aynı fiyatlı tekliflerin olması durumunda, teklifler önce sunulma durumuna göre sıralanır.
Borsayla analoji
GÖP borsadaki pay piyasasının açılış seansına, GİP de sürekli müzayede seansına benzer. Aynı şekilde, piyasa takas fiyatı (PTF) açılış fiyatına ve GİP’te oluşan farklı fiyatlar da sürekli müzayededeki farklı alım satım fiyatlarına benzer. Açılış seansında, belli bir zaman dilimi boyunca emirler herhangi bir eşleştirme yapılmaksızın alım satım sistemine kabul edilir. Bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat, yani açılış fiyatı, hesaplanır ve tüm işlemler bu fiyattan gerçekleşir. GÖP’te de bir defaya mahsus tüm teklifler toplanır ve “piyasa dengeleme maliyetini” minimize edecek fiyatlar belirlenir. Her saatin bir PTF’si vardır ve -kendi teklif fiyatından işlem gören blok teklifler hariç olmak üzere- tüm alım satım ilgili saatin PTF’sinden gerçekleşir.
Sürekli müzayede yönteminde ise alım satım sistemine iletilen emirler borsa tarafından belirlenen işlem süreleri boyunca sürekli bir şekilde fiyat ve zaman önceliğine göre çeşitli işlem fiyatlarından eşleştirilir. Emirler işlem görürken önce fiyata, fiyatların aynı olması durumunda ise zamana bakılır. GİP’te de alım satım aynı bu şekilde olur; saatlik teklifler bölünebilir emirlere, blok teklifler ise bölünemez emirlere benzetilebilir.
Fiyat önceliği, daha düşük fiyatlı satış emirlerinin, yüksek fiyatlı satış emirlerinden/tekliflerinden; daha yüksek fiyatlı alış emirlerinin, düşük fiyatlı alış emirlerinden/tekliflerinden önce işlem görmesi demektir.
Zaman önceliği, girilen emirlerde fiyat eşitliği olması halinde, sisteme önce kaydedilen emrin daha önce işlem görmesi demektir. Zaman önceliğinin bir boyutu da tekliflerin eşleşebilir olması durumunda önce verilen teklifin fiyatının işlem/eşleşme fiyatı olmasıdır.
Fiyat ve zaman önceliği kavramlarına bir örnek verelim daha iyi. Arabanızı satmak istiyorsunuz ve 40 bine razısınız. Tam o sırada birisi geldi ve 42 bin teklif ettiyse “yok vallahi benim araba 40 binden bi kuruş fazla etmez” demezsiniz veya siz dersiniz de elektronik sistemler demez. Dolayısıyla, alım satım 42 binden gerçekleşir. 40 bin verecek iki arkadaşınız çıkarsa da önce teklif edene arabanızı satarsınız, yani sonra teklif eden çok yakın bi arkadaşınızsa o başka; ama elektronik sistemler çok yakın arkadaşlığı da bilmez. Buraya kadarki kısım zaman önceliği. Fiyat önceliği ise 40 bin değer biçtiğiniz arabanıza verilen teklifler 42 bin, 43 bin ve 44 binse hangisinin önce söylediğine bakmadan 44 bin verene satarsınız.
Bir örnek
Tablo 1’de yer alan alış satış tekliflerinin verildiği bir saatin kontratı üzerinden konuyu somutlaştıralım. Önce girilen teklif tabloda üst satırda yer alıyor diyelim.
En iyi alış teklifinin fiyatı 168 TL/MWh iken en iyi satış teklifinin fiyatı 169 TL/MWh. Dolayısıyla, şu anda hiçbir ticaret gerçekleşmez. Çünkü en çok 168 lira vermeye razı alıcıyla en az 169 lira isteyen satıcı arasında pazarlık bile olmaz, bırakın ticareti.
Tam bu anda 167 TL/MWh’lik 250 lot satış teklifi sisteme girerse durum ne olur? 167 TL/MWh’lik satış teklifinin ilgi alanına giren 1, 2 ve 3 nolu alış teklifleridir. Dolayısıyla, 1 nolu alış teklifinin tamamı ile bu yeni teklifin 80 lotu eşleşir. Ama bitmedi. 2 nolu alış teklifin tamamı ile bizim yeni teklifin 130 lotu eşleşir. Son olarak da 3 nolu alış teklifinin 40 lotu ile bizim yeni teklifin kalan 40 lotu eşleşir ve ticaret biter. Teklif defterinin yeni durumu ise Tablo 2’deki gibi olur.
Peki, 1 nolu alış teklifinin fiyatı ile yeni teklifimizin fiyatı farklı, öyleyse alım satım fiyatı nedir? Birinci teklif sisteme daha önce girdiğinden onun fiyatı alım satım fiyatı olacaktır, yani 167 TL/MWh’ten elektriğini satmaya razı olan piyasa katılımcısı 168 TL/MWh’ten satacak ve bir miktar gülümseme belirecektir yüzünde. Gördüğünüz gibi 3 nolu teklif kısmen eşleşti ve geri kalanı hala eşleşecek teklif bekliyor. Kontratın süresi dolana kadar bu teklifle eşleşecek başka teklif gelmezse piyasa katılımcısı 180 lot almak isterken sadece 40 lot almış olacaktır. Ama olsun, önemli olan dengesizliği azaltmak değil miydi?
Tablo 1’de 1 nolu teklif sisteme 4 nolu tekliften sonra girseydi de durum değişmezdi, çünkü 1 nolu teklifin fiyat önceliği olduğu için önce o eşleşirdi.
Gördüğünüz gibi, GİP’te verdiğiniz bir teklif için bile birçok farklı alış satış fiyatı oluşabilir. Örneğimizde bir satış teklifi üç alış teklifiyle iki farklı fiyattan eşleşti, ama daha dramatik durumlar da oluşabilir. Yani 2000 TL/MWh’ten alış teklifi girip sizden bir milisaniye önce 170 TL/MWh’ten satış teklifi giren birinin teklifi nedeniyle 2000 lira vermeye razıyken 170 lira verirsiniz. (Böyle bi şey pratikte olmaz, o yüzden 2000 TL/MWh’ten teklif vereyim bakayım ne oluyor, demeyin.)
Burada şunu soranlar olabilir: “Borsada hisse senedi alımında neden böyle bir şey yaşanmıyor, yani neden verdiğimiz emirden farklı bir fiyattan alım satım gerçekleşmiyor?” İşte biz buna likit piyasa diyoruz, yani fiyatların birbirinden farklılaşma miktarı çok düşük, hemen hemen herkes birbirine yakın teklif veriyor, bu da alım satımın anında olmasını sağlıyor. Yani malı piyasaya çıkardığında senin kafandaki fiyata benzer fiyat olan çok sayıda insan olunca hemen satarsın, yani o mal “akar”, buna da likit piyasa denir. (Hayatımda yalnızca bir kez yaşadığım bir olay bu, bir pay için 17.50’den alış teklifi verdim ve sistem 17.45’ten alıp para üstünü bana geri verdi, benim de bu şekilde üst tarafı beş kuruşluk bir sevincim oldu.)
Kimler GİP’e katılabilir?
Tüm lisans sahipleri, Piyasa Operatörüyle GİP katılım anlaşmasını imzalayarak GİP’e katılabilir. Yani GİP’e katılım ihtiyari, GÖP için olduğu gibi.
Arkası yarın
GİP’in faydaları, GİP yazılımının bazı teknik özellikleri ve GİP’le ilgili merak edilen birkaç husus da gelecek sayıda Gün İçi Piyasası Geldi yazısında.
* İngilizce “balancing power market” ifadesinin Türkçeye “dengeleme güç piyasası” seklinde çevrilmesini yanlış buluyorum. Dengeleyici güç piyasası olabilir, güç dengeleme piyasası olabilir ama dengeleme güç piyasası olamaz. Bu yanlış çeviriyi kullanmadım, kullanmıyorum.
*”Bu yazı Enerji Panorama dergisinin Haziran 2015 sayısı için hazırlanmış ve yayınlanmıştır. Yayınlanan haber ve yazıların tüm hakları Türkiye Enerji Vakfı’na aittir. Tekrar yayınlanması halinde kaynak gösterilerek bu sayfaya aktif bağlantı sağlanması zorunludur.”
