Fatih Teoman KAYA
Enerji Uzmanı-EPDK
İşlem miktarı ve işlem hacmi
Elektrik piyasasında genellikle yanlış kullanılan kavramlardır işlem miktarı ve işlem hacmi. İşlem miktarı, bir piyasada belli bir zaman diliminde alınıp satılan “şey”in miktarıdır, o şey neyle alınıp satılıyorsa o birimden tabii. Örneğin, organize toptan elektrik piyasası için bu şey megavatsaattir (MWh), pamuk piyasası için kilogram, inek piyasası için adettir. İşlem hacmi ise paradır, yani alınıp satılan şeyin para ölçüsüdür, yani işlem miktarı çarpı işlem fiyatıdır. Misal, 3 liradan beş inek ve 5 liradan üç inek alınıp satılmışsa işlem miktarı 8 inek ve işlem hacmi 30 liradır. Ağırlıklı ortalama inek fiyatı da 30/8’den 3.75 liradır.
Amerikancada trade volume (trading volume, traded volume), trade value (trading value, traded value) olarak geçer bu kavramlar, bu nedenle Türkçeleri bol miktarda karışır. Eğer işlem miktarına işlem hacmi demek istiyorsanız işlem hacmine de işlem değeri demelisiniz, yani tutarlı olmalısınız. Aslında bana kalsaydı ben işlem hacmi ve işlem değeri diye Türkçeye çevirirdim, temiz olurdu.
Bunu yazmaktan utanıyorum ama yazmalıyım: Bir kişi bir kişiye bin liradan bir inek satarsa işlem miktarı bir inektir ve işlem hacmi bin liradır, işlem miktarı iki inek ve işlem hacmi iki bin lira değildir. Yani alım satımda iki taraf var diye ikiyle çarpılmaz bunlar. Usta, çırağına -tezgahtaki şişeyi işaret ederek- şu şişeyi ver, dedi. Çırak, hangi şişeyi diye sordu. Usta, şuradaki şişeyi, dedi. Çırak; orada iki şişe var usta, hangisi; deyince usta durumu anladı ve birini kır diğerini ver, dedi. Çırak şişelerden birini kırınca diğeri de kayboldu. Çırak çift görüyordu, siz çift görmeyin, çift görmeyi iyiye saymazlar bizim orada. İşlem miktarı ve işlem hacmi hesabından birini yok edin bakalım, diğerine ne oluyor? Yukarıda satılan bir ineği yok ederseniz diğer inek kendiliğinden yok olur; zira ikinci ineğin varlığı kendisinden değildir, diğer ineğe bağlıdır.
Piyasa yapıcılık olacak mı?
Paylar, pay piyasasında sürekli müzayede, piyasa yapıcılı sürekli müzayede ve tek fiyat yöntemlerinden biriyle işlem görür. Açılış ve kapanış seanslarındaki işlemlerin tek fiyattan yapıldığını ve bunun elektrikteki gün öncesi piyasasına benzediğini söylemiştik. GİP’te tüm işlemler sürekli müzayede yöntemiyle gerçekleştiğinden herhangi bir piyasa yapıcı söz konusu değil. (Tabii ki istenirse piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi de kullanılabilir GİP’te.) Buz dağı teklifleri de GİP’te yer almıyor. Buz dağı teklifi büyük alım satım tekliflerinin yavaş yavaş piyasaya sunulmasından başka bir şey değil.
Alıp alıp satsak ne olur?
GİP, artık son ticari alan oldu, yani alım satımın piyasa katılımcıları arasında yapıldığı son piyasa oldu. (Gerçek zamanlı piyasada da alım satım var ama piyasa katılımcıları ile Sistem Operatörü arasında tüm ticaret.) Ama kafalardaki sorulardan biri şu: Bir saat için dengesizliği azaltma amaçlı değil de kar amaçlı alım satım yapılabilir mi, yapsak ne olur? Birincisi, Piyasa Operatörü sizin ne amaçla teklif verdiğinizi bilmez, çünkü portföyünüzü görmez. Dolayısıyla “senin aslında bu elektriğe ihtiyacın yok, sen bunu bikaç saat sonra satmak için alıyorsun” demez. İkincisi, o elektriği alsanız da satamayabilir ve dengesizliğe düşebilirsiniz. Üçüncüsü, aldığınız elektriğin parasını ertesi gün ödemek zorundasınız, nakdiniz yoksa temerrüde düşebilirsiniz. Dolayısıyla, ucuza alıp pahalıya satarak para kazanmak istiyorsanız sorun yok, deneyin, piyasadaki işlem hacmi açısından iyi bile olur.
Baz fiyat, fiyat aralığı ve fiyat adımı
GİP’te fiyat alt limiti 0 TL/MWh, fiyat üst limiti 9999.99 TL/MWh’tir. (Üst limite takılmayın, o yazılımla ilgili bi limit, zaten siz de bi MWh’e on bin lira vermezsiniz.) Fiyat adımı 0.01 TL/MWh’tir, yani 200.01 TL/MWh’lik teklif verebilirsiniz ama 200.005 TL/MWh’lik teklif veremezsiniz. Başka bir ifadeyle fiyat kotasyonu, virgülden sonra iki hanelidir (Bu şart değil, örneğin EPEX’te virgülden sonra üç hanelidir.)
Baz fiyat kavramı ve fiyat marjı yoktur. Burada bu kavramları yine pay piyasası analojisiyle biraz açalım.
Baz fiyat, bir payın bir seansta işlem görebileceği fiyat alt ve üst limitlerinin belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır ve bir önceki seansın ağırlıklı ortalama fiyatının en yakın fiyat adımına yuvarlanması ile bulunur. Fiyat adımı, bir pay fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir.
Fiyat aralığı, bir pay için seansta önerilebilecek en düşük ve en yüksek fiyatların belirlediği aralıktır. Fiyat marjı, seans içindeki fiyatların baz fiyattan en çok ne kadar sapabileceğidir ve %10’dur. Baz fiyatın %10 üstü ve %10 altı bir seans için ilgili payın fiyat aralığının sınırlarını belirler. Üst sınır, uygun olan üst fiyat adımına, alt sınır ise alt fiyat adımına yuvarlanarak belirlenir. Örneğin, bir payın bir seansta 272,064 lot işlem miktarı ve 2,768,170 TL işlem hacmi olsun. Baz fiyat, 2,768,170 / 272,064 = 10.1747’nin en yakın fiyat adımına yuvarlanmasıyla bulunur, yani 10.20’dir ve böylece fiyat alt limiti 9,15 ve üst limiti 11,20 olur.
GİP’te ne kadarlık bir işlem bekliyorum? Öncelikle Türk insanı çabuk öğreniyor ve öğrendiğini uyguluyor, bunu her türlü yenilikte görebilirsiniz. Avrupa piyasalarına baktığımızda GİP’teki işlem miktarı GÖP’tekinin %1’i kadar olan ülke de görüyoruz, %25’i kadar olan ülke de. Avrupa ülkeleri ortalaması ise yaklaşık %8, dolayısıyla bu miktarı bizim piyasamız için de öngörebiliriz. Yani 2014 yılı GÖP ortalama işlem miktarı 9043.95 MWh olduğuna göre GİP’te saatte ortalama 723 MWh’lik işlem bekleyebiliriz. Belki Avrupa piyasalarının ortalamasını almak biraz naif durabilir, o zaman da dengesizlik miktarlarına bakabiliriz. Mesela, 2014 yılı ortalama saatlik dengesizlik miktarı 8228.13 MWh olduğuna göre ve GİP’in bu dengesizliği %10 oranında azaltacağını varsayarsak ortalama 823 MWh işlem olacak demektir. Burada kanaatimce bizi şaşırtacak miktarlarla karşılaşacağız, çünkü piyasamız son derece çabuk uyum sağlıyor yeni gelişmelere.
Herkes YEKDEM’e gitti, buraya kim elektrik satacak? Dün bugün için fazla elektrik satın alan tedarikçi dengesizliğe düşmeyi mi bekleyecek? Arızası olan üretici GİP’ten almayıp da dengesizlikten mi alacak elektriği? Dolayısıyla, yenilenebilirin hepsi destek tarifesine gitti diye GİP’te işlem olmayacağı sonucuna varılamaz. Evet, yenilenebilir burada olsaydı hacim artardı, bu kısmı doğru.
Tarifelere ne olacak?
Şu anda tarifelerde sadece PTF’ler dikkate alınıyor ama GİP’le birlikte saatlik olarak GİP fiyatları da dikkate alınabilir (alınmak zorunda değil). Ortalama perakende satış fiyatı belirlenirken brüt kar marj tavanı (%3.49) uygulanan GÖP’ten ve dengesizlikten alım satımlarda PTF uygulanıyor. GİP’ten alımlarda da pekala PTF uygulanabilir çünkü PTF referanstır ama ağırlıklı ortalama gün içi fiyatı da uygulanabilir. Bir saat için çok sayıda fiyat oluşabileceği için tarife hesabında kullanılacak en güzel fiyat, ilgili saatin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı olacaktır. Örneğin, bir saatte 800 MWh’lik alım satım olmuşsa ve toplam 140 bin TL’lik işlem hacmi varsa ağırlıklı ortalama fiyat 175 TL/MWh olacaktır. Birkaç yıl içerisinde PTF’den sonra en dikkatle takip edilecek fiyat bu fiyat olacaktır diye düşünüyorum.
Neye yarar GİP?
Şu anda bir rüzgar santrali YEKDEM’e katılmadıysa ve elektriğini piyasada satıyorsa saat 11.30 GÖP’e son teklif verme zamanı olduğuna göre bugün saat 11.30’da yarın saat 23 için üretim tahmini yap diyoruz. Bunu başarabilecek bir güç yok. En iyi tahminler bile 35 saat sonrasının rüzgar hızını ıskalar, dolayısıyla bu katılımcılara dengesizliğe düşmekten başka çare kalmaz. İlla rüzgarcı olmasına gerek yok, bir görevli tedarikçi de bugün yaptığı sıcaklık tahminin yarın yanlış olduğunu anladığında üzülmekten başka bir şey gelmiyor elinden ve dengesizliğe düşüyor. Halbuki bu katılımcılar gün içinde alsa satsa bu sorun ortadan kalkar.
Şimdi biraz teorik yürüyelim. GÖP’te alım satımlar yapılmıştı, buna göre üretim tüketim programları belirlenmişti ve herkes çok mutluydu. Tam bu anda bir tedarikçinin bir müşterisi tüketimini 20 MWh artırdı ve her şeyi kötüledi. Artık alım satım imkanı kalmadığı için bu 20 MWh’i liyakat sırasındaki ilk dengeleme birimine yük aldırarak karşılayan Sistem Operatörü bunun için ödediği parayı da tüm piyasadan topladı. Yani elektrik alım satımının muhatapları dengeleme biriminin ait olduğu şirket ile Sistem Operatörü oldu. GİP olunca ne olur? Bu tedarikçi dengesizliğe düşmemek için 20 MWh almak ister ve A şirketi buna 20 MWh satar ve A üreticisi ilgili saatte kendiliğinden üretimini 20 MWh artırır; ne yük alma ne yük atma ne dengesizlik ne sıfır bakiye; herkes mutlu.
Nakit iyidir. 1 Mart saat 11 için yük alırsanız, parayı 50-60 gün sonra alırsınız. Neden? Çünkü önce Mart biter, sonra Nisan ayında Mart’ın uzlaştırması çıkar, sonra Piyasa Operatörüne fatura kesersiniz, o da bi hafta içinde öder ve böylece 50-60 gün vadeli elektrik satmış olursunuz. Oysa GİP öyle mi? 1 Mart’ta satarsınız elektriği ve parasını 2 Mart’ta (2 Mart Cumartesi veya Pazar’a gelmiyorsa) koç yiğitler gibi alırsınız.
GİP yazılımı hakkında
GİP yazılımı %100 Türk yazılımıdır. Başında Birol Karatay’ın bulunduğu bir ekip tarafından yazılmıştır. Blok tekliflerle saatlik tekliflerin eşleşmeme nedeni bunun optimizasyonunun zor olmasıdır, çünkü GÖP’teki gibi tüm teklifleri toplayıp sonra optimize etmiyorsunuz, teklifler akarken optimize etmek zorundasınız. (İmkansız olsa, problem olmaz beş dakkada hallederdik.) GİP’te bir kontratta saniyede 250 eşleşme mümkündür, yani sistem 4 ms’de bir eşleme yapabiliyor.
*”Bu makale Enerji Panorama dergisinin Temmuz 2015 tarihli sayısı için özel hazırlanmış ve yayınlanmıştır. Yayınlanan haber ve yazıların tüm hakları Türkiye Enerji Vakfı’na aittir. Tekrar yayınlanması halinde kaynak gösterilerek bu sayfaya aktif bağlantı sağlanması zorunludur.”
