Kürşad Derinkuyu
Türk Hava Kurumu Üniversitesi, İşletme Fakültesi
Enerji Piyasaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü
TENVA Araştırma Merkezi Direktörü
Bağımsız bir enerji borsasının yapılandırılmaya çalışıldığı şu günlerde, enerji piyasalarının gelişimini ve bu süreçte edinilen deneyimleri hatırlamakta gelecek adımlarımızı doğru atabilmek adına fayda vardır. Ülkemizde enerji piyasalarının oluşturulması ve düzenleme süreci 2001 yılında Elektrik ve Doğal Gaz Piyasası Kanunları ile başlamış, bunları 2003’de Petrol ve 2005’de Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanunları izlemiştir. Son olarak 2013 yılında çıkan 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile halen TEİAŞ’ın altında Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi’nin (PMUM) yürüttüğü piyasa işletmecisi görevini hisse yapısında kamu ve özel sektör dengesi gözetilmiş Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi’ne (EPİAŞ) devretmesi planlanmıştır. Enerji piyasaları arasında artık organize bir yapıya kavuşmuş elektrik piyasaları, hali hazırda EPİAŞ’ın da ilk işletme görevini üstleneceği piyasa olacaktır.
2003’de ilgili tebliğin yayınlanması ile yolculuğuna başlayan elektrik piyasaları günümüze kadar dört temel dönem geçirmiştir: Piyasa Öncesi Dönem (Mart, 2003-Ağustos, 2006), Üçlü Fiyat Dönemi (Ağustos, 2006-Aralık, 2009), Gün Öncesi Planlama (Aralık,2009- Aralık 2011) ve Gün Öncesi Piyasası (Aralık, 2011- günümüz). Her bir dönem sırasında meydana gelen aksaklıklar ve bu süreçte elde edilen deneyimler, bir sonrakinin inşasında rol oynadı ve sistem giderek daha sağlıklı hale getirildi. Bu süreçte hep merkezde yer alan PMUM ve MYTM (Milli Yük Tevzi Merkezi), giderek sorunlara karşı daha hızlı çözümler getirebilen bir tecrübeler birikimi oluşturdu. Artık işletme görevinin EPİAŞ’a devredileceği yeni süreçte bilgi birikiminin nasıl aktarılacağını ve bunun yeni yapılanmada nasıl arttırılacağını etraflıca düşünmemiz gerekmektedir.
Bu sürecin ilk yıllarında piyasa yönetimi için basit bir Excel uygulaması yeterli görülmekte ve pek çok hesaplama primitif olarak yapılmaktaydı. Bugün ise PMUM’un özverili çalışanları sayesinde 300’den fazla ekranı ve 120’den fazla web servisi olan piyasa yönetim sistemi yazılmış, ilgili portal tasarlanmış, gün içi piyasası kurgulanmış ve 1.134.000 serbest tüketicinin sayaçları okunmaya başlanmıştır. Uzlaştırma, finans ve raporlama günlük yapılan rutinler haline dönüşmüştür. Bütün bunlar ortalama 8 -10 kişinin çalıştığı ve yetişen elemanın özel sektöre gittiği bir ortamda kendi yazılımcılarımız tarafından başarılmıştır. Şüphesiz ki EPİAŞ’ta imkânlar daha fazla olacaktır.
Ancak piyasaları öğrenme sürecimizin başında yabancı yazılımları kullandığımız da oldu. Mesela gün öncesi planlamanın optimizasyon modülü Brezilyalı PSR’dan ve gün öncesi piyasasının optimizasyon modülü ise Fransız AREVA’dan (şimdi ASTON) temin edilmiştir. O günün koşullarında var olan bilgi ve tecrübe eksikliği bunu zaruri kılmaktaysa da, sonrasında bu konuda da üniversiteler ile işbirliğine gidilmiş ve gerçek verili testleri başarı ile geçmiş bir optimizasyon prototipi geliştirilmiştir.
Burada yabancı yazılımlarla yaşanılan ve yaşanılacak olası problemlere değinmekte fayda vardır. Mesela işletme yazılımlarının kapalı olması hem işleyiş mekanizmasına hâkim olunamamasına, hem de senaryo ve analiz testlerinin kısıtlı kalmasına sebep oldu. Ayrıca çözüm kalite ve süresinin kontrol edilememesi de önemli bir problemdi. Yazılımların yabancı kaynaklı oluşu, yaşanan sorunlarda müdahale yavaşlığı, elektrik piyasalarının hızlı değişen ihtiyaçlarına cevap verememesi, geliştirmenin yavaş ve maliyetli olması, yazılım teknolojisinin eskimesi gibi sorunları beraberinde getirdi. İlaveten, stratejik düzlemde, diğer ülkelerle piyasa birleştirme / genişletme çalışmalarında üçüncü bir tarafa bağımlılığı ve bilgi güvenliğinin %100 garanti altına alınamaması gibi problemleri ortaya çıkardı. Bu sorunlar göz önüne alındığında, gelişen piyasa koşullarına göre uyumlu hale getirilebilen, kaynak kodlarının piyasa işletmecisine açık olduğu, yerli kaynaklarla üretilmiş daha iyi bir yazılıma, hatta gün öncesi piyasaları özelinde daha uygun bir optimizasyon uygulamasına ihtiyaç olduğu anlaşıldı. (Optimizasyon hakkındaki teknik problemler yazarda mevcuttur.)
Gelecekte elektrik piyasalarının pek çok yeniliğe konu olması beklenmektedir. Zamansal genişleme düzleminde çekirdek Gün Öncesi Piyasası olmakla beraber Vadeli İşlemlerin ve Gün İçi Piyasasının birbirleri ile entegrasyonu gündemdedir. Mekânsal genişleme olarak Avrupa’da bölgelerin fiyat eşleştirmesine benzer çevre ülkelerle daha verimli çalışan ortak piyasa yapısının kurulması düşünülmektedir. Yapısal genişleme bağlamında katılımcıların isteklerine paralel daha kapsamlı ürünlerin sunulması gerekmektedir. Dikey genişleme olarak ise diğer enerji piyasalarının (doğalgaz, petrol, gibi) kurulması ve birbirlerine entegre edilmesi planlanmaktadır. Bütün bunlar ancak bilgi birikimi sağlayabilen bir sistemle mümkündür. Bu yüzden de ilgili yazılımların açık, esnek ve geliştirilebilir olduğu bir mekanizmaya sahip olması gerekmektedir.
Geçen zamanda, ülke olarak bir elektrik piyasasının nasıl işletilmesi gerektiği konusunda daha fazla bilgiye sahibiz. Geldiğimiz noktada PMUM özverili çalışanları uzlaştırmanın pek çok modülünü artık kendi yazılımları üzerinden sürdürmektedir. Üniversitelerimizde ise artık daha fazla akademisyen enerji piyasaları konusuna vakıf hale gelmiş bulunmaktadır. Bugün için hem gün içi piyasası hem de gün öncesi piyasasında prototip yazılımlar artık son aşamaya getirilmiştir.
EPİAŞ’a geçişte ne yazık ki bazı yöneticilerin diğer ülkeler ile entegrasyon nedenini öne sürerek yabancı yazılımlara meylettiklerini duymaktayız. Bildiğimiz kadarı ile şu anda hali hazırda Avrupa piyasalarında kullanılan yazılımların açık kodlarını elde etmek mümkün değildir. Açık kod olarak elde edilebilecekler ise geçmişte kalmış ve eskimiş teknolojiler ile yazılmış olanlardır ki zaten bunlardan daha iyi işleyen bir sisteme sahibiz. Kanaatimizce hem var olan bilgi birikimimizi kullanabilmeli hem de teknoloji üretebilen bir yapı inşa etmeliyiz. Vardığımız noktada anlaşılmalıdır ki hem mevcut sorunların giderilebilmesi hem de piyasanın gelecek hedeflerine ulaşılabilmesi için, enerji piyasalarının etkin ve esnek bir yapıya kavuşturulması elzemdir. Bunun için gerekli bilgi, beceri ve teknoloji ülkemizde mevcuttur.
*”Yayınlanan haber ve yazıların tüm hakları Türkiye Enerji Vakfı’na aittir. Tekrar yayınlanması halinde kaynak gösterilerek bu sayfaya aktif bağlantı sağlanması zorunludur.”
