Dr. Kürşad Derinkuyu
TENVA Araştırma Merkezi Direktörü
Türk Hava Kurumu Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Öğretim Üyesi
Enerji Piyasaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü
İletim Şebekesi İşleyiş Düzenlemelerine İlişkin Esaslar, kısaca ŞİD, son halini 19.12.2013 tarih 4763 sayılı Kurul Kararı ile almış olup, kapasite rezervasyonu talebinde bulunacaklar için 16 Eylül (dâhil) – 1 Ekim (hariç) tarihleri arasında gelecek yıl için istek bildiriminde bulunulmasını şart koşmaktadır. Gaz taşıtmak isteyen ithalat, ihracat ya da toptan satış lisansı sahipleri ancak gelecek yıl için elde edecekleri giriş ve çıkış noktalarındaki kapasite ölçüsünde gaz taşıtma şansına sahip olacaklardır.
15 Eylül’de taşıyıcı BOTAŞ’ın her bir giriş/çıkış noktası için maksimum ayrılabilir kapasiteleri (MAK), elektronik bülten tablosunda (EBT) yayımlamasının ardından gelecek gaz yılı için (1 Ocak saat 8.00’den bir sonraki 1 Ocak saat 8.00’ kadar olan süre) süreç de başlamış olur. Burada ayrıca her bir tali çıkış için azami saatlik miktar (ASM) ve azami günlük çekiş miktarları da yayımlanmaktadır.
Gaz taşıtımı yapmak isteyenlerden gelecek talep kestiriminin daha düzgün yapılabilmesi için sadece gelecek yılın değil, gelecek 5 yılın taşıtılması öngörülen yıllık miktarları da istenir. Bu sayede iletim şebekesinin geleceği için hangi yatırımlara ihtiyaç duyulacağına dair bir ön fikir elde edilmiş olur. Gelecek yıl için ise her bir giriş ve çıkış noktası için istenen kapasite miktarı ile yıllık çekilecek gazın aylık bazda dağılım bilgisi istenir. Ek olarak çıkış noktasında teslim alınacak gaz için arzu edilen basınç ve sıcaklık bilgileri de ibraz edilir.
Eğer teslim noktaları için yapılan başvurular, kapasitenin altında ise kapasite için istenen miktarlar olduğu şekilde, kapasitenin üstünde ise istenen miktarlar kapasiteye oranlanacak şekilde kapasite paylaştırılır. Sonrasında iletim kapasite bedelinin %20sine tekabül eden kesin teminat mektubu ile birlikte standart taşıma sözleşmesi (STS) imzalanır. Sözleşmede ek bilgi olarak tali çıkış noktası kullanıcıları için ASM ve azami günlük çekiş miktarları da belirtilir.
Süreç 1 Aralık’ta istenmemiş atıl kapasitelerin duyurulması ile devam eder. İsteyen taşıtanlar bir sonraki ay için ayın 25’ine kadar başvuruda bulunup, yaz dönemi (1 Mayıs – 1 Eylül) için 0.8, kış dönemi (1 Kasım – 1 Nisan) için 1.3 ve ara dönem (Nisan, Eylül, Ekim) için 1.2 kat iletim bedeli ödeyerek bu kapasiteden de yararlanabilir.
Taştanlar sahip oldukları kapasiteyi aşmaları halinde kapasite aşım ücreti öderler ki bunlar da yaz dönemi için 1.1, kış dönemi için 1.5 ve ara dönem için 1.25 kat iletim bedeline tekabül eder. Bu durum bir hak olmadığı gibi kullanılamama riski de vardır çünkü BOTAŞ kapasite seviyene derhal in emri verme hakkına sahiptir.
Kapasite rezervasyonu işlemlerinde 15 aya varan bir sürecin tahmini yapılması gerektiğinden problem göründüğünden daha zor bir yapıya dönüşmektedir. Şüphesiz, kapasitenin ihtiyaçtan az ya da çok alınması işletmeye ek maliyet olarak geri dönmektedir. Kapasite kısıtlarının bulunduğu noktalarda, diğer şirketlerin davranışları da hesaplamaları karıştırabilmektedir. İhtiyaç duyulandan daha az kapasiteye sahip olmak fırsat maliyetlerini de beraberinde getirebilir.
Bu tür belirsiz değişkenleri fazla problemlerde üst düzey senaryo birleştirmeleri için stokastik optimizasyon, ayrıntılı senaryo maliyet analizi incelemesinde ise simülasyon modellerinin kurgulanmasında fayda vardır. Yöntem kısaca farklı senaryo ve kapasite gerçekleşmeleri için oluşacak maliyet hesaplaması prensibine dayanır. Ortalama senaryo maliyetinin yahut en kötü senaryodaki maliyetin minimize edilmesi amaçlanır.
Hesaplamalara ilk önce taşıtanın kendisinden başlamasında fayda vardır. Giriş noktalarındaki gaz akışı ile çıkış noktalarındaki gaz akışı birbirine uyumlu olmak mecburiyetindedir. O halde kendi tüketicilerinin profilinin sağlıklı çıkartılmış olması son derece önemlidir. Oynaklığın azaltılması tekdüze bir rejime kavuşmak adına negatif korelasyona sahip tüketicilerin bir araya getirilmesinde fayda vardır. Tüketicilerin konut, sanayi ve elektrik sektörlerinde ayrı ayrı modellenmelerinin hem bu aşamada hem de operasyon aşamasında büyük faydaları olacaktır. Genel olarak geçmiş performans, demografik, ekonomik ve meteorolojik bilgilerin harmanlanması ile değerlendirilerek olası senaryolar elde edilir.
Sonrasında iletim şebekesinin kısıtları ve rakipler göz önüne alınarak ana ve atıl kapasite gerçekleşme senaryoları oluşturulmalıdır. Burada genelde gözden kaçan husus fırsat maliyetlerinin hesaplanması aşamasında yaşanmaktadır. Direk maliyetler açıkça hesaplanabilse de yan maliyetlerin hesaplanmasında tecrübeli insanların deneyimlerine başvurmakta fayda vardır. Oluşturulan bu senaryolar aynı zamanda şirketin güçlü ve zayıf yanlarını göstermesi açısından da son derece önemlidir.
İletim şebekesi, yeni kompresör istasyonlarının devreye girmesi ile ilave operasyonel kapasite marjı kazansa da kuraklığın devam edeceği beklentisi, kapasitenin verimli paylaştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Artan talep ile birlikte kapasite rezervasyonu derin kısıtları olan bir probleme dönüşecek ve bu da gelecek yıllarda sistem operatörü ve düzenleyici makamların ilave teknikler geliştirmesine yol açacaktır. Şimdiden bu hesapları düzgün yapan şirketler, gelecekte artan kısıtlar karşısında bilgi birikimi ve deneyimleri sayesinde rakiplerine karşı avantajlı konuma geçeceklerdir.
*”This article has been written in Turkish”
